عنوان محصول: پاورپوینت تواتر در ثبوت هلال
پاورپوینت تواتر در ثبوت هلال
بخشی از متن پاورپوینت تواتر در ثبوت هلال :
پاورپوینت تواتر در ثبوت هلال
در این مقال, برآنیم که به بررسی این نکته پردازیم: آیا تواتر و شیاع, دو راه مستقل در اثبات هلال هستند, یا یک راه؟
فهرست مندرجات
1 - نظر قدما2 - تعریف تواتر
3 - تعریف شیاع
4 - دلائل حجیت تواتر و شیاع مفید علم
5 - شیاع ظنی
6 - دلائل حجیت شیاع ظنّی
6.1 - فحوای حجیّت بیّنه
6.2 - روایات
6.3 - سیره عقلا
7 - نقد و بررسی دلایل شیاع ظنی
8 - محکم ترین دلیل بر حجیت شیاع
9 - فهرست منابع
10 - پانویس
11 - منبع
نظر قدما
از قدما, ابن جنید, شیخ صدوق, شیخ مفید, سید مرتضی, در گاه شمارش راههای ثبوت هلال, از شیاع و تواتر, نامی نبرده‌اند. امّا شیخ طوسی, از شیاع فقط نام می‌برد:
فان لم تره لترکک التّرا ی له, و رؤی فی البلد رؤیه شایعه, وجب ایضاً علیک الصوم
[1] النهایه, شیخ طوسی, ص134, دارالکتب العربی, بیروت.
. اگر ماه را, به خاطر عدم اقدام برای رؤیت, رؤیت نکردی و در شهر, شایع شد که ماه را دیده‌اند, بر تو روزه واجب است.ابن براج
[2] المهذب, ابن براج طرابلسی, ج1, ص189, انتشارات اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین, قم.
, ابن حمزه[3] الوسیله, الی نیل الفضیله, ابن حمزه, چاپ شده در الجوامع الفقهیه, ص719 کتابخانه آیه اللّه مرعشی؛ سلسله الینابیع الفقهیه, گردآوری:علی اصغر مروارید, ج6, ص240, 4.
[4] محقق شرایع الاسلام محقق حلی, ج1, ص199, دارالاضوا , بیروت.
و شهید اول[5] الدروس الشرعیه شهید اول, ج1, ص284, انتشارات اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین, قم.
و … تنها شیاع را متذکر شده‌اند و از تواتر, سخنی به میان نیاورده‌اند. علا الدین حلبی[6] (اشاره السبق الی معرفه الحق), ابی مجد حلبی, چاپ شده در (سلسله الینابیع الفقهیه), ج 6, ص317.
و ابن سعید هزلی[7] (الجامع للشرایع), چاپ شده در (سلسله الینابیع الفقهیه), ج 6, ص355.
از تواتر, به عنوان راهی که می تواند قائم مقام, رؤیت شود و هلال را به اثبات برساند, نام می برند. از تواتر, به عنوان راهی که می‌تواند قائم مقام, رؤیت شود و هلال را به اثبات برساند, نام می‌برند.علا الدین حلبی می‌نویسد: و یثبت العلم بدخول شهر رمضان … برؤیه الهلال او ما تقوم مقامها من قیام البیّنه او التواتر بها
[8] سلسله الینابیع الفقهیه ج9, ص317.
. علم به دخول ماه رمضان … با رؤیت هلال. یا آنچه به جای رؤیت می‌نشیند, مثل: بیّنه و تواتر, ثابت می‌شود.ابن ادریس در سرائر, تواتر و شیاع را با هم آورده است: و کذلک ان تواتر الخبر برؤیته و شاع ذلک وجب ایضاً الصوّم
[9] السرائر, ابن ادریس حلی, ج1, ص380. انتشارات اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین, قم.
. همچنین اگر خبر رؤیت هلال, به حدّ تواتر برسد و در میان مردم شایع شود, روزه واجب است. از عبارت ابن ادریس فهمیده می‌شود که ایشان, تواتر و شیاع را به یک معنی به کار برده‌است. بیشتر معاصرین همچون: مرحوم یزدی در عروه الوثقی و حاشیه نویسان بر عروه, تواتر و شیاع را دو راه مستقل برای اثبات هلال دانسته‌اند.سید کاظم یزدی طباطبایی می‌نویسد: الثانی, التواتر, الثالث الشیاع المفید للعلم, و فی حکمه کلّ ما یفید العلم …
[10] عروه الوثقی سید محمد کاظم یزدی, ص370, دارالکتب الاسلامیه.
. دوّم, تواتر, سوّم شیاع مفید علم است. در حکم شیاع است, هر آنچه مفید علم باشد.از آنچه آوردیم روشن شد که فقها در این مسأله اتفاق ندارند. برخی شیاع, برخی تواتر و برخی هر دو را, راهی برای اثبات هلال به شمار آورده‌اند.
تعریف تواتر
فقها در تعریف تواتر نوشته‌اند: اخبار جماعه یمتنع تواطئهم علی الکذب و صدورهم جمیعاً عن خطا ٍ او اشتباه او خداع حواس
[11] الاصول العامه للفقه المقارن, محمدتقی حکیم, ص194, مؤسسه آل البیت.
. گروهی خبری را نقل کنند که هماهنگی و هم آوایی آنان بر دروغ, و فرو افتادن آنان در خطا و اشتباه, ممکن نباشد.خبر جماعه یفید بنفسه القطع بصدقه
[12] قوانین الاصول, میرزای قمی, ج1, ص420.
. خبر جماعتی که به خودی خود, به راستی و درستی خبر, قطع پیدا شود. در شرایط خبر متواتر گفته‌اند: اخبار این جماعت, باید مستند به حس باشد و شمار آنان به قدری باشد که از خبرشان علم حاصل آید. در رؤیت هلال نیز, چنین حکمی سریان دارد.تواتر, به خودی خود, علم آور است و حجیتش ذاتی
[13] مصباح الهدی, محمدتقی آملی, ج8, ص362, مطبعه فردوسی, مشهد.
. در تواتر, از قرائن و شواهد خارجی علم حاصل نمی‌شود, بلکه خود خبر, این علم را برای ما, پدید می‌آورد.تعریف شیاع
فقها, در تعریف شیاع نوشته‌اند: الشیاع عباره عن اشاعه الشی
[14] مصباح الهدی, محمدتقی آملی, ج8, ص362, مطبعه فردوسی, مشهد.
.شیاع: شیوع پیدا کردن مطلبی است.
علاّمه, شیاع را مرادف شهرت و اذاعه دانسته است. لوروی الهلال فی البلد رؤیه شایعه و اشتهر و ذاع بین الناس …
[15] تذکره الفقها, علامه حلّی ج1, ص271.
شیاع به معنای استفاضه:
الاستفاضه التی تسمّی الشیاع الذّی یحصل غالبا منه سکون النفس و اطمئنانها بمضمونه
[16] جواهرالکلام, محمدحسن نجفی, ج40, ص55. داراحیا التراث العربی.
استفاضه‌ای که شیاع نامیده شده است, غالباً, آنچه که به مضمون آن, آرامش و اطمینان پیدا می‌شود.و در تعریف خبر مستفیض گفته‌اند: خبری است که به حد تواتر نرسد و راویان آن, پیش از از سه نفر باشند.
کاشف الغطا , در تعریف شیاع می‌نویسد: الشیاع المفید للعلم او الظن الموافی له و مداره علی ان تلهج الناس برویه الهلال او بمضی ثلاثین من الشهر الاول من غیر ضبط لعددهم
[17] کشف الغطا , کاشف الغطا , ص325, انتشارات مهدوی, اصفهان.
شیاع مفید علم و یا ظن نزدیک به آن, از علامات دیگر اثبات هلال است. و معیار آن: شیوع و رواج دیدن ماه و یا گذشت سی روز, بر سر زبانهاست.از مجموع گفته ها و نوشته ها بر می‌آید که شیوع و رواج خبر را, شیاع گویند. خبری که سر زبانها افتد و شهرت بیابد. مردمان بسیاری, اعم از کوچک و بزرگ, زن و مرد, آن را باز گویند. چنین خبری, به خودی خود, مفید علم و قطعی نیست, مگر این که با قرائن خارجی همراه باشد.
اگر شیاع, مفید علم و قطع شد و نوع مردم از رواج و شهرت خبری, یقین به اثبات هلال و یا گذشت سی روز پیدا کردند, حجت است و موضوع و یا حکم با تواتر فرقی ندارد. بر همین اساس, ابن ادریس تواتر و شیاع را مرادف یکدیگر به کار برده است. علاّمه نیز در منتهی و تذکره, شیاع مفید علم را, نوعی از تواتر می‌داند:
لوروی الهلال فی البلد رویه شایعه … وجب الصیام اجماعا لانه نوع تواتر یفید العلم
[18] تذکره الفقها , علامه حلی, ج1, ص271.
. اگر ماه, در شهر به نحو شیاع دیده شد … به اجماع همه علما, روزه واجب می‌شود؛ چون شیاع نوعی تواتر و مفید علم است.از معاصرین, مرحوم آملی در مصباح الهدی و آیه اللّه حکیم در مستمسک و آیه اللّه خویی در مستند, تواتر و شیاع مفید علم را یکی دانسته‌اند. مرحوم آملی می‌نویسد: لا فرق بین الشیاع المفید للعلم والتواتر موضوعا, اذ المراد بالتواتر هو اخبار جماعه یمتنع تواطئهم علی الکذب اذ لا محاله یحصل العلم من اخبارهم علی صدق ما یخبروا به والشیاع عباره عن اشاعه الشی و مع تقییده بکونه مفیداً للعلم یکون هو التواتر
[19] مصباح الهدی, محمدتقی آملی, ج8, ص362.
.بین شیاع مفید علم و تواتر, از نظر موضوع, تفاوتی وجود ندارد؛ زیرا تواتر, عبارت است از: خبر دادن گروهی که همداستان شدن آنان بر دروغ, معمولاً, ممکن نیست و از خبر آنان, علم حاصل می‌شود به راستی و درستی خبر.
شیاع, عبارت است از: شیوع و انتشار چیزی. در صورت تقیّد آن به علم, می‌شود تواتر.
از آنچه آوردیم, روشن شد: اگر مقصود از شیاع, شیاع مفید علم باشد, با تواتر همخوانی دارد. و به گفته صاحب جواهر: بدون خلاف و اشکال روزه بر اساس آن واجب خواهد بود. زیرا علم, محور تکالیف است افزون بر علم, در اثبات هلال چیزی لازم نیست
[20] جواهرالکلام, شیخ محمدحسن نجفی, ج16, ص353.
. هر دلیلی اقامه شود برای تواتر, در شیاع مفید علم نیز, می‌توان از آن بهره برد.دلائل حجیت تواتر و شیاع مفید علم
1. تواتر, حجیت دارد, چون علم می‌آورد و یقین. حجیت علم نیز, برخاسته از ذات آن است, حال, از هر راهی که به دست آید. اکثر فقیهان به این نکته اشاره دارند.
سید عبدالاعلی سبزواری می‌نگارد: لانه مما یوجب العلم العادی فیکون حجه من هذه الجهه
[21] مهذب الاحکام, سید عبدالاعلی سبزواری, ج10, ص268, مطبعه الاداب, نجف.
: تواتر, حجیت دارد, چون علم آور است.2. روایات حجیت رؤیت, تواتر را نیز, در بر می‌گیرد. زیرا مراد از دیدن, دیدن خود شخص نیست. چه بسیاری از افراد, قدرت بر دیدن ماه را ندارند, یا اگر دارند, گاه, زمان رؤیت سپری شده, برای آنان دیدن ماه میسر نیست.
آیه اللّه خویی, پس از آوردن دلایل حجیت رؤیت, به وسیله خود شخص می‌نویسد: و نحوه ما لو رآه غیره علی نحو تثبت الرؤیه بالتواتر. اذ یدل حینذٍ کلّ ما دلّ علی تعلیق الافطار والصیام بالرؤیه لوضوح عدم کون المراد بها رؤیه الشخص بنفسه, اذ قد یکون اعمی اویفوت عنه وقت الرؤیه او نحو ذلک من الموضع
[22] مستند العروه الوثقی. آیه اللّه خویی, ج2, ص64, کتاب الصوم.
: همانند رؤیت به وسیله خود شخص است, موردی که رؤیت دیگری به تواتر به اثبات رسد. در این هنگام, همه دلائلی که افطار و روزه را منوط به رؤیت کرده بود, این مورد را نیز, در بر می‌گیرد, چه مراد از دیدن تنها دیدن شخص نیست. چه بسا, شخصی نابیناست و یا زمان دیدن از دستش رفته و ممکن نیست که خودش ببیند, پس باید از دیدن دیگران بهره برد.3. روایات: روایات در این باب, به اندازه‌ای است که برخی ادعای تواتر کرده‌اند. بکیر از امام صادق ( علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: صم للرویه وافطر للرؤیه و لیس رویه الهلال ان یجئ الرجل والرجلان فیقولان راینا. انما الرویه ان یقول القائل رایت فیقول القوم صدق
[23] وسائل الشیعه, شیخ حر عاملی, ج7, ص210, باب 11 از ابواب احکام شهر رمضان, ج14.
: با دیدن هلال, روزه بگیر و با دیدن آن, روزه بگشا. دیدن آن نیست که یک یا دو مرد, بگویند دیدیم. دیدن آن است که کسی بگوید من ماه را دیدم و همگان بر سخن او مهر تأیید نهند.آیه اللّه خویی, پس از استناد به این سخن برای حجیت تواتر و شیاع مفید علم, می‌نویسد: تصدیق قوم, خبر بیننده هلال را, کنایه از شیاع رؤیت در بین مردم بوده و منکری وجود نداشته‌است. این خود, موجبات یقین به اثبات هلال را فراهم می‌آورد
[24] مستند العروه الوثقی آیه اللّه خویی, ج2, ص64.
.به خبر ابی ایوب خزاز
[25] مستند العروه الوثقی آیه اللّه خویی, ج2, ص209, حدیث 10.
, و خبر عبدالرحمن بن ابی عبدالله[26] مستند العروه الوثقی آیه اللّه خویی, ج2, ص212, باب 12.
و روایت ابی بصیر[27] مستند العروه الوثقی آیه اللّه خویی, ج1, ص212, باب 12.
و روایت سماعه[28] مستند العروه الوثقی آیه اللّه خویی, ص213, ج7.
و … برای تواتر و شیاع مفید علم, استدلال شده است.گفتیم: مقصود از شیاع, خبری است که به حد تواتر نرسد و مستفیض باشد و از گفته خبر دهندگان, اطمینان به راستی و درستی آن خبر حاصل آید. مقصود از رؤیه شایعه در سخنان فقیهان, همگانی و مسلم بودن خبر است به گونه‌ای که برای شنونده علم بیاورد. لازمه اطمینان و علم به درستی چنین خبری, دوری ساحت آن, از غرضِ غرض ورزان می‌باشد. همانان که عزم بر تخریب افکار عمومی و ایجاد دؤیت و تشتت در جامعه و سد راه حقیقت را دارند. پس خبر برخاسته از چنین شیاعی, نمی‌تواند حجت باشد و ادله شیاع, از آن انصراف دارند. گفته های بیشتر عالمان در حجیت, یا عدم حجیت شیاع, بر این محور می‌چرخد: خبر, علم آور و به دور از انگیزه های خاص سیاسی باشد و…
شیاع ظنی
امّا برخی از فقیهان, مانند: علاّمه در تحریر, شهید در مسالک, محقق حلی در معتبر, محقق کرکی, شیخ بهایی, کاشف الغطا , شهید صدر و آیه اللّه خوانساری بر این نظرند که شیاع ظنّی اطمینان آور, حجّت است.
از باب نمونه: علاّمه در تحریرالاحکام می‌نویسد: و لوروی فی البلد رؤیهً شایعه وجب الصیّام اجماعاً
[29] تحریرالاحکام, علامه حلی, ج1, ص82, مؤسسه آل البیت.
: اگر هلال به نحو شیاع دیده شد, به اجماع فقها, روزه واجب است.محقّق در معتبر عبارتی همانند علاّمه دارد.
[30] المعتبر فی شرح المختصر, ص310.
ظاهر کلام محقّق و علاّمه اطلاق دارد و همه انواع شیاع را, از جمله شیاع ظنّی و نزدیک به علم را شامل می‌شود.شیخ بهایی می‌نویسد: دوّم آن که شیاع, یعنی جمع کثیری که از سخن ایشان ظنّ حاصل شود, اخبار نمایند که ماه را دیده‌اند.
[31] جامع عباسی, شیخ بها الدین عاملی, ص104.
بسیاری از فقها, حجیّت شیاع ظنّی را نپذیرفته‌اند.صاحب ریاض, صاحب جواهر, شیخ انصاری, میرزای شیرازی
[32] رساله نجاه العباد, صاحب جواهر, ص255, با حاشیه شیخ انصاری و میرزای شیرازی.
و بسیاری از معاصرین بر این نظرند.شیخ محمدحسن نجفی, صاحب جواهر, پس از آن که حجیّت شیاع مفید علم را یادآور می‌شود, می‌نویسد: نعم ان لم یکن الشیاع علی وجه المزبور بل کان مفیداً للظنّ کان المتّجه عدم الاجتزا به
[33] جواهر الکلام, ج16, ص353.
.اگر شیاع بروجه یاد شده مفید علم نباشد, بلکه مفید ظنّ باشد سزاوار است که بدان اکتفا نگردد. یعنی هلال به وسیله آن ثابت نمی‌شود.
دلائل حجیت شیاع ظنّی
فحوای حجیّت بیّنه
ظنّ حاصل از شیاع, اگر بیشتر از ظنّ حاصل از دو شاهد نباشد کمتر نیست. پس همان گونه که بیّنه و شهادت دو عادل حجّت است, شیاع ظنّی نیز, حجیّت دارد. علاّمه در تذکره می‌نویسد: ولو لم یحصل العلم بل حصل ظن غالبا بالرؤیه فالاقوی التعویل علیه کالشاهدین فانّ الظن الحاصل بشهادتهما حاصل مع الشیاع
[34] تذکره الفقها , علامه حلّی ج1, ص271.
: اگر از راه شیاع علم حاصل نشود, بلکه ظنّ غالب به دست آید, اقوی آن است که به آن نیز اعتماد شود, همانند: اعتماد بر دو شاهد. زیرا ظنِّی که از راه گواهی گواهان حاصل می‌شود, از طریق شیاع نیز, به دست می‌آید.محقّق کرکی, در تعلیل حجیّت شیاع ظنّی می‌نویسد: لانّ الظنّ القوی البالغ مبلغاً یقرب من العلم لیس ادون من الظنّ الحاصل بشهاده العدلین ان لم یکن اقوی
[35] رسائل المحقق الکرکی, الشیخ علی بن الحسین الکرکی, تحقیق: شیخ محمد حسون, ج2, ص197.
: زیرا ظنّ قویّ نزدیک به مرتبه علم, اگر بالاتر از ظنّ به دست آمده از شهادت دو شاهد نباشد, کمتر از آن نیست.شهید ثانی, پس از نقد و بررسی اقوال در مسأله می‌نویسد:
و للتوقف فیه مجال الاّ ان یفرض زیاده الظنّ علی ما یحصل منه بقول الشاهدین بحیث یمکن استفادته من مفهوم الموافقه بالنّسبه الی الشاهدین الذّین هو حجه منصوصه فیمکن الحاقه به
[36] مسالک الافهام, شهید ثانی, ج2, ص327, دارالهدی, قم.
: در مسأله جای درنگ است. مگر از مفهومِ موافقت گواهی دو گواه, حجیّت آن را به دست آوریم. به این ترتیب:1. ظنّ حاصل از شیاع, بیشتر از ظنّ حاصل از گواهی گواهان است.
2. حجیّت دو شاهد منصوص و قطعی است.
3. مفهوم موافق آن حکم می‌کند که شیاع نیز, بسان شهادت دو عادل, حجّت باشد.
روایات
از جمله: عیص بن قاسم می‌گوید:
سألت اباعبداللّه (علیه السلام) عن هلال اذا رآه القوم جمیعاً فاتفقوا علی انّه للیلتین ایجوز ذلک؟ قال نعم
[37] وسائل الشیعه, ج7, ص212, باب 12 از ابواب احکام شهر رمضان, ج6.
: از امام صادق (علیه السلام )پرسیدم: اگر همه مردم, ماه را ببینند و جملگی بر آن باشند که ماه دو شَبه است, آیا مجاز خواهد بود اعتماد بر خبر آنان؟امام فرمود: بله.
امام علیه السلام از روایت فوق, رؤیت قوم را بدون اعتبار عدالت در آنان, حجّت شمرده و به اتفاق آنان بر رؤیت و دو شَبه بودن ماه اکتفا کرده است. بدون آن که علم و یقین را در خبر آنان شرط بداند.
عبدالرحمان بن ابی عبدالله می‌گوید: سألت اباعبدالله علیه السلام عن هلال شهر رمضان یغّم علینا فی تسع و عشرین من شعبان قال: لا تصم اِلاّ ان تراه فان شهدا هل بلد آخر فاقضه
[38] استبصار, شیخ طوسی, ج2, ص64, کتاب الصوم, باب 33 ج8, دارالتعارف,